Koffieproducerende gebieden rond de evenaar

De groene band: Koffieteelt aan de evenaar

Uitstekende koffie is als goede wijn. Elke boon wordt beïnvloed door de omstandigheden waaronder hij is geteeld. Alleen als de bodem, de locatie, de weersomstandigheden en de teeltmethoden ideale voorwaarden scheppen, gedijt groene koffie van de hoogste kwaliteit.

Ideaal voor de koffieteelt is een zo gelijkmatig mogelijk klimaat. Overmatige kou- of hitteperioden schaden de koffieplanten net zo goed als te weinig neerslag of te veel zon. Bovendien heeft koffie een gelijkmatige aanvoer van magnesium, kalium, fosfor en calcium nodig en een pH-waarde tussen 5 en 6, zoals bijvoorbeeld vulkanische of humusrijke bodems bieden.

Koffieteelt is een taak met veel variabelen. Daarom zijn algemene uitspraken over ideale locatieomstandigheden nauwelijks mogelijk. Toch kunnen voor de economisch interessante variëteiten Arabica en Robusta enkele kadergegevens worden genoemd:

• Temperatuur: Terwijl Coffea Arabica temperaturen van 18 tot 22 graden verkiest, verdraagt Coffea Canephora, bekend als Robusta, ook langere perioden tussen 18 en 36 graden.
• Hoogte: Arabica reageert zeer gevoelig op hitte. Bovendien is de variëteit zeer vatbaar voor koffieroest, een werkelijk verwoestende plantenziekte. Deze wordt veroorzaakt door Hemileia vastatrix, een schimmel die zich het snelst verspreidt bij temperaturen tussen 21 en 25 graden Celsius. Ook daarom wordt Arabica op grotere hoogte vanaf ca. 1300 meter met eerder koelere weersomstandigheden geteeld. Robusta is veel veerkrachtiger en minder veeleisend. Deze planten gedijen ook onder een hoogte van 600 meter.
• Neerslag: Robusta-koffie heeft een neerslaghoeveelheid van 2200 tot 3000 mm per jaar nodig. Arabica-planten doen het met 1200 tot 2200 mm.
• Luchtvochtigheid: Robusta-koffie gedijt ook in regio's met een hoge luchtvochtigheid. Daarentegen tolereert Arabica bijzonder vochtige lucht minder goed.
• Zon: Ongeveer vier uur zon per dag zijn even ideaal voor Coffea Arabica en Coffea Canephora.

De beste oogstresultaten worden behaald wanneer de voor de betreffende locatie ideale koffiesoort met veel vakkennis en zorgvuldigheid wordt geteeld en wanneer het weer, plantenziekten of andere onvoorziene omstandigheden de plannen van de boeren niet dwarsbomen.

De wieg van de koffiecultuur

De koffiebessen werden waarschijnlijk ontdekt in de bergregenwouden van Ethiopië, waar Coffea Arabica als endemische plant voorkomt. Van daaruit kwamen de bonen eerst in de buurlanden en in de Arabische wereld. De oudste ons bekende bewijzen voor geroosterde koffie komen uit Ra’s al-Chaima, het kleinste van de zeven Verenigde Arabische Emiraten. Mogelijk begon de kunst van het koffiebranden daar meer dan duizend jaar geleden aan zijn wereldwijde triomftocht. Aanvankelijk verspreidden artsen, filosofen en andere geleerden hun kennis over koffie. Daarna namen handelaren en veroveraars het initiatief over en brachten de gewilde bonen naar Azië, Europa en de nieuwe wereld. Zo ontwikkelde zich uit vruchten die niet ver van de evenaar in een hoogland met middelgebergtekarakter wild groeien, een wereldomspannende cultuurgeschiedenis.

Uit de tropen naar de wereld

Vanwege de ideale groeiomstandigheden in de evenaarsregio wordt het gebied tussen 10 graden noorderbreedte en 10 graden zuiderbreedte de koffiegordel van de aarde genoemd. Hier liggen alle grote koffieproducerende landen. De volgende tien landen produceren een groot deel van de totale koffie voor de wereldmarkt:

• Brazilië (ca. 3 miljoen ton)
• Vietnam (ca. 1,5 miljoen ton)
• Indonesië (ca. 800.000 ton)
• Colombia (ca. 650.000 ton)
• India (ca. 320.000 ton)
• Honduras (ca. 275.000 ton)
• Ethiopië (ca. 270.000 ton)
• Peru (ca. 255.000 ton)
• Guatemala (ca. 255.000 ton)
• Mexico (ca. 230.000 ton)

Het valt op dat de productiemengtes van sommige landen die ook in Nederland bekend en gewaardeerd zijn voor koffieteelt ver achterblijven bij de top 10. Zo produceert bijvoorbeeld Kenia slechts ca. 40.000 ton per jaar, Colombia slechts iets minder dan 30.000 ton. Dit maakt duidelijk: Ondanks de geografische en klimatologische voordelen van de koffiegordel oogsten de boeren ook in deze regio's zeer verschillende variëteiten, kwaliteiten en hoeveelheden. En sommige bijzonder verfijnde en dure koffies zijn op de wereldmarkt slechts in zeer kleine hoeveelheden verkrijgbaar.

Koffie die buiten de koffiegordel wordt geteeld, bijvoorbeeld in Australië of Nepal, wordt eerder als exotisch, op zijn best als specialiteit beschouwd. Toch zijn er ook onder deze interessante koffiesoorten te ontdekken.

Groei- en oogstperioden

Koffieplanten bloeien gedurende meerdere maanden. En Arabica-planten kunnen zichzelf zelfs bestuiven. Omdat ze het hele jaar door onder bijna onveranderde klimatologische omstandigheden groeien, dragen ze vaak bloemen en koffiebessen tegelijk. Na de bevruchting hebben de vruchten zeven tot negen maanden nodig om te rijpen. In deze tijd veranderen ze van kleur van groen (onrijp) via geel naar rood (rijp) en vervolgens naar zwart (overrijp).

En zoals zo vaak in de landbouw vinden we ook bij koffie een dilemma tussen kwaliteit en oogstopbrengsten. Hoe langzamer koffiebonen rijpen, hoe meer en complexere aroma's ze kunnen ontwikkelen. Daarom zijn de in hogere en koelere gebieden langzamer groeiende Arabica-koffiesoorten vaak aromatischer dan de sneller in laagland geteelde Robusta. Daarentegen rijpen de minder verfijnde Robustabonen direct aan de evenaar sneller en kunnen hier zelfs meerdere keren per jaar worden geoogst. De oogsttijd voor variëteiten die slechts eenmaal per jaar rijp worden, ligt ten noorden van de evenaar tussen september en december, in de zuidelijke koffiegordel tussen april en augustus.

Het klimaat behouden!

Experts vrezen ingrijpende veranderingen door de klimaatverandering ook voor de koffieteelt aan de evenaar. In de afgelopen 200 jaar is de voor de landbouw in de koffiegordel zo belangrijke neerslagzone naar het noorden verschoven. En ook in de komende decennia zal de intertropische convergentiezone, zoals de vakterm luidt, zich steeds verder van de evenaar verwijderen. Als gevolg daarvan moeten koffieboeren rekening houden met hogere temperaturen, langere droogteperioden, verzwakte planten en verhoogde plaag- en ziektebesmetting. Of en hoe deze negatieve gevolgen van onze milieubelasting kunnen worden opgevangen, is momenteel nog volledig onduidelijk. Voor de Ethiopische wilde koffie, die niet door cultuurmaatregelen wordt beschermd, zouden ze in ieder geval het onherroepelijke einde kunnen betekenen. Sommige experts voorspellen het uitsterven ervan tegen het jaar 2080.

Ook hieruit blijkt hoe belangrijk het is dat ook koffiedrinkers door milieubewust gedrag bijdragen aan het behoud van onze aarde en haar natuurlijke hulpbronnen.

Locatieomstandigheden en vereisten

Koffieplanten stellen hoge eisen aan de bodemkwaliteit, zonnestraling, neerslag en andere locatiefactoren. Coffea Canephora, bekend als Robusta-koffie, is over het algemeen iets gemakkelijker te cultiveren. Coffea Arabica reageert daarentegen zeer gevoelig op te hoge of te lage temperaturen, te droge of te vochtige weersomstandigheden en plantenziekten zoals de gevreesde koffieroest.

De wieg van de koffiecultuur

Het verhaal van koffie als genotsmiddel begint in Ethiopië, waar mensen waarschijnlijk voor het eerst de smaak van koffiebonen proefden. Tijdens zijn verspreiding over de evenaarsregio, eerst in de Arabische wereld, daarna in Azië, Europa en Amerika, ontstond de kennis over de teelt, verwerking en de kunst van het koffiezetten. Zo werd het Ethiopische nevelwoud het uitgangspunt van de wereldomspannende cultuurgeschiedenis van koffie.

De koffiegordel

Vanwege de hoge eisen aan het klimaat en de bodemomstandigheden gedijen koffieplanten alleen op bijzonder geschikte locaties. Alle grote koffieplantagegebieden liggen aan of nabij de evenaar, tussen de keerkringen. Deze strook tussen 10 graden noorderbreedte en 10 graden zuiderbreedte strekt zich over de hele wereld uit en wordt de koffiegordel van de aarde genoemd.

Groeicycli en oogstperioden

Vanwege de het hele jaar door gelijkblijvende externe omstandigheden dragen koffieplanten vaak bloemen en vruchten tegelijk. Direct aan de evenaar zijn zo meerdere oogstcycli per jaar mogelijk. In de noordelijke en zuidelijke koffiegordel rijpt daarentegen slechts één oogst per jaar. De oogstperioden liggen ten noorden van de evenaar in de periode van september tot december, in het zuiden tussen april en augustus.

De klimaatverandering en zijn gevolgen

Door de opwarming van de aarde verschuift de vroeger aan de evenaar gelegen neerslagzone, de zogenaamde intertropische convergentiezone, steeds verder naar het noorden. Koffieboeren in de evenaarsregio maken zich grote zorgen over deze verschuiving. Tot op heden is het onduidelijk of en hoe ze het te verwachten watertekort, de hogere temperaturen en de toegenomen ziektebesmetting het hoofd kunnen bieden. Sommige experts vrezen onoplosbare problemen, vooral voor de in Ethiopië wild groeiende koffie. Die zou tegen het jaar 2080 volledig kunnen uitsterven.

Leuk weetje

Sinds mensenheugenis werd koffie die in de evenaarsregio werd geteeld per schip over de hele wereld vervoerd. Tot in de 20e eeuw namen trotse vrachtschepen deze taken op zich. Vandaag de dag reist de koffie verpakt in zakken of containers op grote containerschepen. De transportkosten voor een pond koffie uit Zuid-Amerika naar Nederland bedragen ongeveer 3 cent.

Maar, hoe verwonderlijk het ook mag klinken, ook vandaag de dag brengen enkele kleine zeilschepen groene koffie uit de koffiegordel naar Europa. Zo bedient het Nederlandse bedrijf Fairtransport met zijn schoenerbrik "Tres Hombres" regelmatig de route Brazilië - Europa en vervoert daarbij naast Noorse stokvis, Franse wijn of rum uit Grenada ook koffie uit het Amazonegebied. Natuurlijk kost dit transport aanzienlijk meer dan op de grote containerschepen. Bij kritische consumenten kunnen producenten van biologisch geteelde en fairtrade koffie met het volledig emissievrije vervoer echter extra punten scoren.